Het is nu weer de jeugdzorg die geld nodig heeft om grote problemen op te lossen. Het onderwijs kreeg recent 2 miljard extra, de zorg wordt bijgespijkerd, de nationale politie kan de onkosten van de reorganisatie declareren bij de overheid en ga zo maar door.
In dit jubileumjaar van het overlijden van Pim Fortuyn zag ik een compilatie van typerende opmerkingen en één ervan viel mij op. “Of er geld bij moet, bij de zorg en het onderwijs”, vroeg een journalist. “Nee hoor, antwoordde Pim schalks, laat ze eerst maar hun zaakjes goed opknappen.”
Dit bleef hangen. Geld is nooit een oplossing, hooguit een middel om een goed plan ten uitvoer te brengen.
Uiteraard is het nodig om de problemen in de jeugdzorg aan te pakken. Aan problemen geen gebrek en niet alleen in de zorg. Sterker nog, er zijn heel veel problemen en van heel diverse aard. Ga de oorzaken van de crises maar eens na en je komt op vervreemding, versplintering, vereenzaming, verarming en vervuiling.
Ook opvallend: we hebben ze allemaal ook zelf veroorzaakt en dat hoeven we ons niet eens kwalijk te nemen, want ze zijn inherent aan de ontwikkeling van de mensheid. Het zijn de valkuilen van de decennialange dominantie van op controle gerichte en prestatiegedreven waarden en daaraan gerelateerde organisatievormen. Het kapitalistisch systeem heeft heel veel welvaart gebracht maar uiteindelijk ook een wereldwijd klimaatprobleem, ondermijning van democratieën en een ongekende vermogensongelijkheid.
Er is een verandering van tijdperk geconstateerd (Rotmans, 2012) waarin schijnbare tegenstellingen, opkomende crises en een exponentieel tempo van verandering debet aan zijn. Eén ding weet je nu zeker. In deze steeds complexer wordende samenleving functioneren de klassieke, op beheersing gerichte werkwijzen averechts. Dit geldt zowel voor het bedrijfsleven als ook voor publieke organisaties.
Er is een ‘meervoudige overheid’ nodig (NSOB), waarin naast de autoritaire en regelgestuurde overheid behoefte is aan ruimte voor communicatieve zelfsturing. Er zijn namelijk steeds meer opgaven die door de (lokale) overheden en publieke organisaties niet langer adequaat worden uitgevoerd. De kloof tussen de systeemwereld en de leefwereld wordt alsmaar groter, het wantrouwen jegens de overheid neemt toe, de maatschappelijke kosten stijgen en de prestaties worden juist minder.
Een kenmerkend voorbeeld is de regionalisering van de brandweer en de creatie van de veiligheidsregio’s. De lokale overheden hebben nu minder in te brengen, betalen de dubbele prijs ten opzichte van de oude aanpak en dat voor een mindere performance.
Ook hier werd ingezet op economische schaalvoordelen terwijl al 40 jaar in de wetenschap bekend is dat dit alleen geldt onder hele specifieke condities. Ook de kaasschaafmethode om te bezuinigen is nog steeds populair, maar allang achterhaald. Het werkt averechts.
Vele publieke organisaties kennen een bureaucratische, regeldichte, gefragmenteerde en dus inflexibele aanpak, maar die is volkomen ongeschikt in onze tijd. Het bracht ons een systeemwereld met een logica waar steeds meer mensen zich van afkeren. De toeslagen-affaire wijst ons nogmaals op het failliet van dit systeem.
De burger uitnodigen te participeren in de systeemwereld van de overheid biedt geen soelaas. Het is de overheid zelf die moet participeren in de samenleving: het moet leren samen te werken met maatschappelijk partners en waar passend verantwoordelijkheid te dragen en regie te nemen.
Een tweede voorbeeld – in lijn met de aanleiding van dit blog – is dat kwartiermakers van twee grote steden me in 2014 toevertrouwden dat zij niets zouden veranderen als de jeugdzorg vanaf 2015 zou toevallen aan gemeenten, ondanks de enorme bezuiniging die daarmee gepaard ging. Als de nood aan de man komt past de overheid vanzelf weer bij.
In plaats van de aanpak van jeugdzorg opnieuw uit te vinden en aan te sluiten op de maatschappij, bleven zij hangen in een bureaucratische, regelgestuurde en gefragmenteerde aanpak. Geen sociale innovaties, geen vernieuwing, geen ruimte aan vakmanschap, aan verbinding, aan afstemming en geen duurzame oplossingen om de problemen echt aan te pakken. Maar wel toestaan dat wachttijden oplopen en ‘cowboys’ de lucratieve krenten uit de pap halen. Je herkent vergelijkbare toestanden in veiligheidsregio’s, ziekenhuizen en onderwijsinstellingen.
Het kan wel en het gebeurt ook.
Peter Bennemeer gaf als man uit het bedrijfsleven aan hoe je een ziekenhuis kan transformeren naar betere (zinnige) zorg, voor meer patiënten en 16% lagere kosten. De mogelijkheden zijn daarmee nog lang niet uitgeput. Het kan aantoonbaar nóg beter, slimmer en goedkoper.
De professionals willen wel. Verder vergt het meer dialogische kwaliteiten, dienend leiderschap, visie en lef. Daar waar ‘koudwatervrees’ of onvermogen blijkt kunnen wij – en andere wereldverbeteraars – het leren en ontwikkelen op de werkvloer organiseren, en de directies begeleiden om samen organisaties meer mensgericht en effectiever te maken. Dit eerst en dan mogelijk met extra financiële middelen, of andere vormen van zekerheid, om de noodzakelijke transformatie een goede kans te geven.
Geschreven door Marcel van Marrewijk
